شهر ری یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان و ایران و از شهرهای استان تهران است. تاریخ بنا ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و ری از تمام شهرهای ماد بزرگتر بود. ری در لغت به معنای شهر سلطنتی است. ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند. ری در دوره‌ای پایتخت ایران بوده‌است. این شهر در طول تاریخ به نام مختلفی خوانده می‌شده، راگا، رغه، ارشکیه، رام اردشیر، ام البلاد، ری شهر،شیخ البلاد و محمدیه از نامهایی بودند که ری در هر دوره به مناسبتی با یکی از این نام‌ها خوانده می‌شده. بنابرآنچه که در اوستا آمده ری سیزدهمین شهری است که درجهان ساخته شده‌است.
در دوره پس از اسلام که سپاه ایران در جنگ نهاوند از مسلمانان شکست خورد و حکومت مرکزی از بین رفت، کشور ایران و ممالک تابعه آن نیز به تدریج تکه تکه گردیدند و تکلیف هر شهر از جمله ری به دست مرزبانان آن افتاد. پس از فتح ری نو یا ری زیرین به دستور نعیم بن مقرن و به دست همین زینبدی بنا شد و ری قدیم یا ری برین تخریب شد. ری نو در جنوب شرقی ری قدیم بنا گردید.
پیدایش ری :
در بنای شهر ری اختلافاتی وجود دارد .
در کتاب نزهه القلوب آمده است ری را «شیث بنی‌آدم» بنا نهاده است. در مختصر البلدان ابن فقیه بنای ری را به احفاد «بیلان ابن اصبهان بن فلوج بن سام بن نوح» نسبت داده است.
رابرت کرپرتر، سیاح انگلیسی به پیروی از مولف کتاب آثارالبلاد نقل می‌کند «ایرانیان بنای این شهر را به هوشنگ پسربزرگ کیومرث نسبت می‌دهند.» همچنین مولف کتاب هفت اقلیم می‌نویسد: "در بنای شهر ری اختلاف بسیار کرده اند بعضی برآنند که ری را رازبن اصفهان بن فلوح بنا کرده و برخی گویند رازبن خراسان ساخته و بعضی نقل می‌کنند هوشنگ و کسانی هم روایت می‌کنند کیخسرو پسر سیاوش."
همچنین می‌گویند ری شهری است که پيروز پسر يزدگرد بنا کرد و آن را رام فیروز نام نهاد. در فرهنگنامه دهخدا آمده است: بانی ری، راز بن فاروس پسر لواسان و به قولی شیس بنی آدم است.
عده‌ای نیز بنای ری را به (روی) از فرزندان نوح و یا ری بن بیلان بن اصفهان بن فلوخ نسبت داده اند.
نام ری در متون پیش از اسلام :
نام ری در کتیبه های هخامنشی و منابع یونانی به صورت رگ‌آ (Rega) و رغه (Rege) آمده است. سلوکیان به ری، اریا (Erya) و ارویا (Eroya) و اشکانیان «آرشکیا» می‌گفته اند.
ری پیش از اسلام :
ری در دوران پیش از اسلام مرکز بزرگ دینی زرتشتیان بوده و به وسیله مدیران موبد نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان در آن وجود داشت و به طور کلی ری در دوران مادها و هخامنشیان وحتی قبل از آن نیز شهری مقدس به شمار می آمد. قرار گرفتن ری در مسیر جاده ابریشم که از آنجا به همدان می‌رفت علاوه بر جنبه مذهبی به ری اهمیت بازرگانی نیز می داده است، لذا مردم ری عموماً بازرگان و تاجر پیشه بوده اند.
در بند ۱۲ از ستون ۱ متن پارسی باستان کتیبه بیستون آمده‌است:
| داریوش شاه گوید: پس از آن، (فرورتیش) با سواران کم گریخت، سرزمینی (ری) نام در ماد سو روانه شد... |
در بند ۱۱ ستون ۳ متن پارسی باستان بار دیگر از ری نام برده می‌شود.
داریوش شاه می‌گوید: پس از آن من سپاه پارسی را از ری نزد ویشتاسپ فرستادم... |
اسکندر مقدونی در تعقیب داریوش سوم از راه همدان به ری وارد می‌شود و ویرانی‌ها به بار می‌آورد. پس از مرگ وی به دست سردارانش تقسیم شد و در این میان سلوکوس سردار نامی او با غلبه بر آنتیگون قسمت اعظم آسیای غربی را تصرف نموده و سلسله سلوکی را در سال (۳۱۲ پ.م) تشکیل داد.
در عهد سلوکیان، در ری زلزله ای شدید روی داد، شهر بر اثر این زلزله ویران شد و سلوکوس اول (بین سالهای ۳۱۲-۲۸۰ قبل از میلاد) شهر را دوباره ساخت و نام زادگاه خود اورپس را بر آن نهاد، به همین خاطر در دوران سلوکیان از شهر ری به نام اورپس در تاریخ یاد می شود.
شهر ری در دوران ساسانیان از مراکز بزرگ دینی زرتشتیان بود و در آن به وسیله موبدان موبد نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان وجود داشت. باید گفت ری در دوره ساسانیان شهر مقدس نامیده می‌شد و آتشکده ری از بزرگترین آتشکده های آن عصر بود که بقایای آن نیز هم اکنون وجود دارد.
ری پس از اسلام :
در دوره پس از اسلام که سپاه ایران در جنگ نهاوند از مسلمانان شکست خورد و حکومت مرکزی از بین رفت، کشور ایران و ممالک تابعه آن نیز به تدریج تکه تکه گردیدند و تکلیف هر شهر از جمله ری به دست مرزبانان آن افتاد. پس از فتح ری نو یا ری زیرین به دستور نعیم بن مقرن و به دست همین زینبدی بنا شد و ری قدیم یا ری برین تخریب شد. ری نو در جنوب شرقی ری قدیم بنا گردید.
ری در آغاز قرن چهارم دوران پرشکوهی از رشد و توسعه خود را آغاز کرد و این عهد مرداویج دیلمی اولین شاه خاندان زیاری بود. مرداویج در سال ۳۱۵ هجری در صحنه سیاست ظاهر شد و در سال ۳۱۹ هجری استقلال یافت و پایتخت خود را ری قرار داد.
ری در حکومت رکن الدوله پایتخت او محسوب می‌شد و در این زمان بازهم بر اهمیت ری افزوده شد. در این دوره ری مرکز سیاسی فرهنگی ایران و جهان اسلام تبدیل شد و این امر رونق دانش و ادب را در این شهر درپی داشت.
ری در دوره اسلامی، پناه گاه فرمان داران بنی‌امیه بود. این شهر از کشمکش‌های مذهبی آسیب بسیار دید و در سال ۶۱۷ هـ. ق مردم آن، در تاخت و تاز مغولان قتل عام شدند. هنوز آثار حمله مغولان از بین نرفته بود که ری بار دیگر در سال ۷۸۶ هـ.ق به دست سپاهیان تیمور به ویرانه ای بدل شد و از آن پس، دیگر روی آبادی به خود ندید. ویرانه های ری قدیم هنوز نزدیک شهر کنونی ری باقی است.
